[Read in English / Basahin sa Filipino]

APEC 2015: PAGTUKOD LAKIP MGA EKONOMIYA, PAGTUKOD SA MAUSWAGONG KALIBUTAN

Giunsa sa Pilipinas paghan’ay ang tema sa APEC 2015?

Ang mga nagtampo sa panalapi ug ubang mahinungdanong dumudula gahan’ay sa giya sa mga sumbanan sa tema sa APEC 2015. Busa, ang tema maghupot sa pangunahang kalidad nga balanse, nagapadayon, tukma, lanog, ug malungtaron. Kini naglinya ug nag’una sa lokal ug rehiyonal nga mga katuyuan pinaagi pagtukod sa mga milabay ug kasamtangang paningkamot samtang gatan’aw sa mga hagit ug panginahanglan nga molambigit sa mga yanong pagpakabana ug tinguha. Dungang pa, ang tema sa APEC 2015 makab’ot sa kasarangan ug hataas nga termino.

Ang mga kalihukan nahimo pud sa pagtigum sa impormasyon, paghan-ay ug pagbayloay sa mga opinyon, ug pagdangat sa panabang, ug pagmugna sa polisiya sa paningkamot ug mga sugyot. Sa tukma nga pagkasulti, pakikisayod gihimo tali sa mga ahensiya sa kagamhanan, pribadong sektor, ug labaw’ng mga opisyal sa APEC sa kalkulo sa taa nga hut’ong sa kahamugaway sa mga prayoridad ug tigum suporta ninii. Dungan ani, ang mga pagusisa sa pagtuong gihimo sa pag’abag sa akademiya ug mga utukan sa pagpatin’aw sa mga nailang prayordad ug pagula sa mga sugyot sa polisiya. Mga talad buhatan usab naorganisar sa mga magdumalang ahensiya, apil ang pribadong sektor, sa katuyuang pagtin’aw sa mga sukaranan sa nagkalain-laing dagkong katiguman sa 2015.

Unsa ang tema sa APEC 2015?

Ubos sa liderato sa Pilipinas, ang kinatibuk’ang hisgutan sa APEC 2015 mao ang pagpasiugda ug kausbawan sa tiningob nga paglambo sa rehiyon sa Asya-Pasipiko, busa, ang tema sa APEC 2015, mao: Pagtukod Lakip Ekonomiya, Pagtukod sa Mauswagong Kalibutan”. Tungod niini, ang kinatibuk’ang paglambo mahubit, malarawan, ug matuki sa tulo (3) ka ang-ang: lokal/nasudnon, rehiyonal ug dinagko nga mga hut’ong.

• Sa mga lokal/nasudnong hut’ong, ang inklusibong taktika sa paglambo sa Pilipinas basi sa pagmugna sa kahigayonan sa pagpanarbaho ug mga buhat, apil ug pagtipon sa kinadaghanan sa mga lumupyo sa ekonomikanhon ug katilingbanong pangunahang daloy, ug pagpakunhod sa kawad’on pinaagi sa maayong pangagamhanan ug banayanong reporma.

• Sa mga hut’ong rehiyonal , ang inklusibong taktika sa paglambo sa rehiyon sa APEC tumong sa pagkatap sa   mga kahigayonan ug pasayon sa katawhan sa pagkatinuod sa ilang tanang potensyal nga moresulta sa mga mabungahong kahigayunan sa panarbaho, makusog nga ekonomikanhong paglambo, ug dakong kaayuhan.

• Sa mga dagkong hut’ong , ang direksyon sa kinatibok’ang kalamboan sa APEC nakatumong sa pagtulay sa haw’ang tali sa mauswagon ug nagalambo nga mga sakup ekonomiya sa APEC sa katuyu’ang pagpadako sa mga kabulahanan sa gawasnon ug bukas nga pangmatigayon ug pamuhunan sa matag sakup niini .

Unsa ang mga prayoridad sa APEC 2015 diin ang Pilipinas ang ekonomiyang tagdumala?

Sa APEC 2015 ,ang Pilipinas isip tagdumala sa kahilukang ekonomikanhon mokuha sa  dakong daloy ug pagkab’ot sa iyang mga prayoridad sa mga adyenda ug pagtulod sa ekonomikanhong polisiya sa mga sakup ekonomiya sa rehiyon sa Asya-Pasipiko. Tinagsa, ang mga prayoridad naila sa sumusunod:

• Pamuhunan sa tawhanong kalamboan;

• Pag’amuma sa gamay ug tunga-tung’ang mga negosyo (SMEs) pagtampo sa rehiyonal ug kalibutanong merkado;

• Pagtukod sa makanunayon ug nagbalik nga kakusog sa mga komuninidad;

• Pagpadugang sa kamaayo sa Regional Economic Integration Agenda.

Unsa kamahinungdanon ang matag prayoridad sa rehiyon sa Asya-Pasipiko?

Matag prayoridad adunay undanon ug talagsa’ong kahulugan sa mga sakup ekonomiya sa rehiyon Asya-Pasipiko. Ang prayoridad inabagan sa mga ubos nga mga prayoridad nga motabang sa katumanan ug magsilbi isip  abong para sa pagkab’ot sa labaw’ng katuyuang sa 2015-apil kalamboan. Ang mga sambingay aning mga prayoridad adunay nagkalain’laing rango sa pagkamahinungdanon     gawas pa mapamatud’ang may kalabutan pagkasalapid o pagkabugkos sa kinaiya.

PAMUHUNAN SA TAWHANONG (CAPITAL) KALAMBOAN

Mga tawhanon kahinguhaan nagadula sa mahinungdanong tahas sa pagkab’ot sa mga katuyuan sa mga sakup ekonomiya, sa ato pa: Dugang mahimo nga trabaho, mabungahong kahigayonan sa oportunidad sa pagpanarbaho, ug labaw’ng ekonomikanong paglambo. Busa, ang tawhanong puhunang kalamboan mapataas pinaagi sa hisgutanan sa edukasyon, kausaban, ug kasarangan (building) sa kinadak’an makapektar sa kaugmaon ug kalamboan ug magpadasig sa kalamboan sa umalabot nga panahon. Ang inila nga mga ubos nga prayoridad, mao:

• Pagpausbaw sa kinaadman dunay kalabotan sa ekonomiya;

• Pagpausbaw sa edukasyong syensya ug teknolohiya ug kausaban sa APEC;

• Paglambo sa paghanas sa trabaho nga gikinahanglan sa negosyo sa APEC sa kawhaan ug usa ka siglo; ug

• Internasyonalisasyon sa edukasyon/labaw’ng utlanan sa edukasyon paglambo sa APEC sa lapad nga kahanas.

PAGHATAG UG BILI SA TAMPO SA SMEs’ SA MGA REHIYONAL UG KALIBUTANONG MERKADO

Gagmay ug tunga-tungang mga pangita (Small and Medium Enterprises (SME’s) sa bana-bana maglambigit sa sobra sa ka’siyaman ug pito ka porsiyento (97%) sa tanang mga negosyo ka’siyaman ug siyam punto unom ka porsiyento (99.6%) sa Pilipinas  ug magpatrabaho sa kapin sa tunga sa kusog sa trabaho ug mga sakup ekonomiya sa APEC.¹Pag’ila sa kamahinungdanong tampo sa mga negosyo  sa katukuran sa mga trabaho ug ekonomikanhong paglambo, ang usbaw niini naa sa tumong sa pagpangkob ug internasyonalisasyon sa SMEs apil ang ilang pagsalmot sa global value chains (GVCs).Ang mga ubos nga prayoridad, mao ang sumusunod:

• Pagkuha sa mga babag sa SMEs, apil ang pagsulod sa merkado;

• Pagtaas apil ang kalamboan pinaagi sa mga malungtaron ug lig’ong SME; ug

• Pagpasiugda sa pamag’o ug sukaranan nahiuyon sa tanang SMEs.

PAGMUGNA SA MALUNGTARON UG MALIG’ONG KOMUNIDAD

Ang gakausab nga kalibutanong kahimtan sa palibut, kuyog sa kinaiyahan ug sa mga ginamang kadaot, dinala sa makalilisang Pagkawala ug Kadaut (L&D) ug pagkabalda sa mga nagkatakdong suplay ug demand sa pamatIgayon sa Asya-Pasipiko. Dugang pa niini, ang mga susamang panghitabong kadaot dakong hapak sa malungtarong, takus nga mga destinasyon sa pamuhunan sa mga sakup-ekonomiya. Ang ilang kalihukan pagpalig’on nakapunting sa madugayon ug maig’ong mga patigayon sa APEC ug komunidad nga naapektahan ang enerhiya ug seguridad sa pagkaon. Gataas nga atensyon makahatag sa pag’amping sa ecosystem sa kadagatan ug mga kahinguhaang panagat tungod sa ilang pagka mahinungdanon sa kasinatian sa mga sakup ekonomiya bahin sa Blue Economy. Ang ubos nga mga prayoridad, ang sumusunod:

• Pagtukod ug pagbayaw sa pagpaubos sa katalagman ug pagdumala diha sa APEC ekonomiya;

• Pagtukod sa malig’ong katukuran sa imprastruktura;

• Pagugmad sa kapadayunan sa patigayon;

• Pagtukod sa gagmay ug tunga-tungang mga negosyo (SMEs) layo sa kadaut;

• Padugang seguridad sa pagkaon ug pughaw o asul nga ekonomiya sa rehiyon sa APEC; ug

• Pagbayaw sa pagdumala sa kabaybayonan ug konserbasyon sa panagat.

PAGPADUGANG SA NILANGKOB NGA ADYENDA SA REHIYONAL NGA EKONOMIYA

Sa pagkakaron, adunay mokabat ug kap’atan ug duha (42) ka gawasnong kasabutan sa pamatigayon tali ug bahin sa ekonomiya sa APEC. Mga panagsabot’sabot  ginahimo sa Trans-Pacific Partnership (TPP)² ug sa Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP)³. Ang taas nga tagal nga panlantaw sa APEC ang usa ka Free Trade Area of Asia-Pacific .Pagpalig’on sa rehiyonal (FTAAP) nga magnugna sa bugtong FTA tali sa tanang APEC ekonomiya. Isip magdumala sa APEC 2015, ang Pilipinas gilauman makatabang ug pagpadayon sa pagtrabaho sa nilangkob nga ekonomikanhong adyenda sa rehiyon (REI) nga may lantaw mahinungdanon sa mga serbisyong pamatigayon, mokabat dapit sa katunga sa APEC mga sakup ekonomiya GDP . Ang mga ubos nga prayoridad naila isip:

• Pagpakusog sa nilangkob rehiyonal nga ekonomiya pinagi sa Bogor Goals;⁴

• Pagbayaw sa dinugtong pinaagi sa mga serbisyong pangmatigayon;

• Nga tumong sa katawhan ug institusyonal nga pagdugtong sulod sa rehiyon; ug

• Pagpakusog sa kalibutanong suplay sa hiniusang kalibutanong kutay sa rehiyon sa APEC.

 

Ang APEC 2015 logo

Hinikay sa Foreign Service Institute pinaagi sa pag’abag sa Departamento sa Kalihukang Langyaw
Pina’igo sa Presidential Communications Development and Strategic Planning Office/APEC 2015 Strategic Communications Committee
Salin ng Komisyon sa Wikang Filipino
Katungod sa Sinulat APEC 2015 Pilipinas

____________________

1 Asia-Pacific Economic Cooperation, “Small and Medium Enterprises” http://www.apec.org/Groups/SOM-Steering-Committee-on-Economic-and-Technical-Cooperation/Working-Groups/Small-and-Medium-Enterprises.aspx (accessed October 10, 2014)

2 TPP Members: Australia, Brunei, Canada, Chile, Japan, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, Singapore, United States, Viet Nam

3 RCEP Members: Australia, Brunei, Cambodia, China, India, Indonesia, Japan, Laos, Malaysia, Myanmar, New Zealand, Philippines, Singapore, South Korea, Thailand, Viet Nam

4 Ibid.